Październikowe wydanie Australijskiego Czasopisma Towarzystwa Medycyny Rodzinnej (Australian Journal of General Practice) poświęcone zostało medycynie stylu życia. Artykuły przygotowali przedstawiciele Australijskiego Towarzystwa Medycyny Stylu Życia (ASLM).
Dziś publikujemy tłumaczenie jednego z nich – przybliżającego niezwykle fascynujący temat wykorzystania interwencji z zakresu MSŻ dla poprawy zdrowia psychicznego. Dostępne na ten moment – obiecujące, choć wciąż ograniczone dane, przedstawił Prezes ASLM – dr Sam Manger (być może kojarzycie go już z polecanego przez nas podcastu The GP Show).
„Interwencje z zakresu stylu życia dla poprawy zdrowia psychicznego”
Zgodnie z australijskim raportem General practice: Health of the nation (2018), problemy ze zdrowiem psychicznym są najczęstszą przyczyną wizyt pacjentów u lekarzy pierwszego kontaktu. Roczna zachorowalność na zaburzenia lękowe wynosi 14,4%, zaburzenia depresyjne 5,5%, chorobę afektywną dwubiegunową 1,8%, a na zaburzenia psychotyczne (najczęściej schizofrenię) 0,45%. Według Światowej Organizacji Zdrowia depresja stanowi wiodącą przyczynę niepełnosprawności na świecie.
Działania psychoterapeutyczne (np. terapia poznawczo-behawioralna) i farmakoterapia tradycyjnie stanowią podstawę leczenia, redukują objawy i polepszają codzienne funkcjonowanie oraz jakość życia. W 2015 r. Royal Australian and New Zealand College of Psychiatrists (RANZCP) rozszerzyło wytyczne dotyczące terapii zaburzeń afektywnych o oparte na dowodach naukowych interwencje z zakresu stylu życia jako ważne uzupełnienie psychoterapii, farmakoterapii i innych procedur. Taki model opieki nazwano ‘biopsychosocial lifestyle (BPSL) model’, a do jego elementów należą działania w obszarze odżywiania, aktywności fizycznej, snu, terapii antynikotynowej czy uzależnień. Wykazano wpływ tych czynników na występowanie oraz leczenie depresji i choroby afektywnej dwubiegunowej.
Ponadto u pacjentów z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi przewidywana długość życia jest o 10-20 lat krótsza w porównaniu z ogółem populacji; luka ta wynika w dużej mierze z przewlekłych chorób somatycznych, zwłaszcza schorzeń układu krążenia i oddechowego. Schorzenia psychiczne wiążą się bowiem z potencjalnie modyfikowalnymi czynnikami ryzyka, takimi jak nadużywanie substancji, niewłaściwa dieta i brak aktywności fizycznej, które razem z możliwymi metabolicznymi skutkami ubocznymi leków przyczyniają się do gorszych wskaźników zdrowotnych w tej grupie. Ponadto osoby z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi są 2-3 razy bardziej narażone na schorzenia układu krążenia, układu oddechowego, cukrzycę i osteoporozę, a nawet 67% z nich ma zespół metaboliczny.
Interwencje w zakresie stylu życia mogą obejmować szereg działań sprzyjających zdrowiu psychicznemu, które jednocześnie poprawiają ogólne parametry zdrowotne, przyczyniając się do wydłużenia oczekiwanej długości życia pacjentów z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi. Badanie EPIC (European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition) wykazało, że poprawa stylu życia może zapobiec 93% przypadków cukrzycy, 81% zawałów serca, 50% udarów i 36% wszystkich nowotworów. Ponadto w licznych badaniach prospektywnych wykazano możliwość remisji wielu wiodących chorób przewlekłych, takich jak choroba wieńcowa i cukrzyca.
Odżywianie w zaburzeniach psychicznych
W ciągu ostatnich 10 lat nastąpił wyraźny wzrost ilości publikowanej literatury udowadniającej, że diety o wyższej jakości prowadzą do zmniejszenia ryzyka depresji, a te o niższej jakości zwiększają jej ryzyko. Prace badawcze prowadzone wśród dzieci, młodzieży i dorosłych zostały opublikowane na całym świecie.
Randomizowane badanie kontrolowane z 2017 roku (‘Supporting the Modification of lifestyle in Lowered Emotional States’ (SMILES)) wykazało poprawę u 32% pacjentów z umiarkowanymi i ciężkimi zaburzeniami depresyjnymi u których wdrożono jedynie interwencje żywieniowe. Natomiast w 2019 roku metaanaliza obejmująca >45 000 uczestników udowodniła, że modyfikacje dietetyczne znacznie zmniejszyły objawy depresji i lęku, szczególnie u kobiet.
Aktywność fizyczna w zaburzeniach psychicznych
Pod koniec 2018 roku Europejskie Stowarzyszenie Psychiatryczne wydało nowe wytyczne mające na celu promowanie aktywności fizycznej jako podstawowej metody leczenia zaburzeń depresyjnych, a nawet schizofrenii. W przypadku poważnych zaburzeń depresyjnych spójne dowody wskazują, że aktywność fizyczna może być równie skuteczna jak leki przeciwdepresyjne i psychoterapia w redukcji objawów oraz poprawie jakości życia, z lepszymi efektami, gdy pacjenci są nadzorowani przez trenera. Ponadto, w przypadku zaburzeń ze spektrum schizofrenii, wytyczne sugerują, że aktywność fizyczna może zmniejszyć symptomy i poprawić funkcje poznawcze.
Sen w zaburzeniach psychicznych
Pojawia się coraz więcej dowodów na dwuwymiarowy udział zaburzeń snu w chorobach psychicznych, choć ten obszar poszukiwań jest złożony. Badania wykazały, że ogólna częstość występowania zaburzeń snu u pacjentów psychiatrycznych wynosi 40%, przy czym najczęstsze są obturacyjny bezdech senny, bezsenność i zespół niespokojnych nóg. Jak pokazują analizy, problemy ze snem stanowią czynnik ryzyka tak dla pierwszego w życiu, jak i nawracających epizodów depresji u dzieci, młodzieży i dorosłych, wpływając na stopień nasilenia, czas trwania i wznowy choroby. Od 30% do 80% pacjentów ze schizofrenią ma zaburzenia snu, przy czym słaba jego jakość związana jest z cięższym przebiegiem.
Palenie w zaburzeniach psychicznych
Odsetek palaczy jest wyższy u osób z chorobami psychicznymi i rośnie wraz z nasileniem ciężkości objawów. Australijskie badania wykazały, że około 70% mężczyzn i 60% kobiet z rozpoznaniem zaburzeń psychotycznych pali. Palenie u osób z zaburzeniami psychicznymi jest niezależnym czynnikiem ryzyka samobójstwa, a rzucenie nałogu je redukuje. Stosowanie wyższych dawek powszechnie przepisywanych leków psychiatrycznych, takich jak olanzapina i klozapina, jest konieczne u palaczy, ponieważ dym tytoniowy indukuje enzymy cytochromu P450 w wątrobie, wpływając na metabolizm lekowy. Badania sugerują, że rzucenie nałogu może prowadzić do 30-50% redukcji zapotrzebowania na dawki niektórych leków. Natomiast przegląd systematyczny z 2014 roku wskazał, że po zaprzestaniu palenia następuje zmniejszenie nasilenia objawów depresji i lęku oraz poprawa zdrowia psychicznego i jakości życia, przy czym efekt jest równy terapii antydepresyjnej.
Poprawa compliance
Stosowanie się do zaleceń medycznych wśród pacjentów różni się znacznie, przy czym większość badań wyznacza ten wskaźnik na około 50%. Niski compliance może być spowodowany różnymi czynnikami związanymi z pacjentem (np. postrzeganiem korzyści, samowystarczalnością), czynnikami klinicznymi oraz czynnikami systemu opieki zdrowotnej (np. ograniczenia czasowe, koszty, dostęp). Dla pacjentów psychiatrycznych przestrzeganie ram terapii może być komplikować się z powodu dodatkowych zmiennych, w tym związanych z chorobą (np. objawy paranoiczne, motywacja), skutków ubocznych leków (np. sedacja), zaburzeń poznawczych, elementów psychospołecznych (np. izolacja społeczna, ubóstwo) oraz czynników związanych z systemem opieki (np. stygmatyzacja, brak wyszkolenia klinicznego). Poprawa długoterminowego przestrzegania wskazówek leczniczych zależy od uwzględnienia elementów wielu poziomów, w tym między innymi: poprawy oceny stanu zdrowia, coachingu zdrowotnego, telemedycyny, wsparcia społeczności i zaangażowania multidyscyplinarnego zespołu.
Ocena stylu życia
Dane wskazują, że 22% lekarzy pierwszego kontaktu zbiera wywiad żywieniowy, a 28% ocenia poziom aktywności fizycznej, przy czym 38% medyków szacuje swoje kompetencje motywacyjne jako niskie, a 52% jako umiarkowane. Bariery w ocenie obejmują ograniczenia czasowe, niedobór wiedzy, brak pewności siebie i funduszy. Szkolenie lekarzy pierwszego kontaktu w zakresie zdrowego stylu życia, takich jak program rządu australijskiego ‘smoking, nutrition, alcohol and physical activity’ (SNAP), może prowadzić do istotnej poprawy oceny i kontroli wskaźników stylu życia oraz zwiększenia umiejętności coachingowych.
Coaching zdrowotny
Termin ’health coaching’ odnosi się do różnych interwencji w zakresie zmiany zachowań, takich jak rozmowy motywacyjne, których celem jest pomoc ludziom w wyznaczaniu celów i ich realizacji. Mogą go prowadzić osoby z chorobami przewlekłymi (peer support), pielęgniarki, lekarze lub inny personel medyczny. Badania potwierdzają, że coaching zdrowotny daje szansę zwiększania pewności siebie i umiejętności samodzielnego zarządzania własnym zdrowiem oraz pomaga w podejmowaniu decyzji dotyczących zdrowego stylu życia (ograniczanie palenia, zdrowsze odżywianie i zwiększenie aktywności fizycznej).
Dodatkowym elementem do wykorzystania są narzędzia telemedycyny – korzystne w przypadku schorzeń przewlekłych, interwencji dietetycznych i zmiany zachowań wraz z poprawą czynników związanych ze stylem życia, śmiertelnością i jakością życia oraz zmniejszeniem liczby hospitalizacji.
Zaangażowanie społeczne
Identyfikacja grup osób narażonych na występowanie chorób psychicznych (takich jak młodzież, Aborygeni, mieszkańcy Wysp z Cieśniny Torresa i opiekunowie osób niepełnosprawnych) oraz zapewnienie wczesnych interwencji w zakresie stylu życia są nadrzędnymi celami i stwarzają możliwości współpracy z zewnętrznymi programami i klinikami. Społeczne kampanie, takie jak ’Creating Opportunities for Personal Empowerment’ (COPE) oraz ’I Got You’: Healthy Life Choices for Teens’ pomogły wdrożyć wśród uczestników zdrowszy styl życia, nabyć umiejętności rozpoznawania problemów związanych ze zdrowiem psychicznym i zachowaniami wysokiego ryzyka oraz samozarządzania.
Podejście multidyscyplinarne
Teorie poprawy zdrowia psychicznego poprzez modyfikacje stylu życia są dobrze udokumentowane i poparte dowodami klinicznymi. Wielodyscyplinarny zespół może być niezbędny w zaspokajaniu medycznych i psychospołecznych potrzeb pacjenta żyjącego z chorobą psychiczną, szczególnie w kontekście stylu życia. Przyczyny wielu chorób przewlekłych, także tych związanych ze stylem życia i psychiką tkwią w społecznych czynnikach ryzyka, takich jak izolacja, brak zakwaterowania, trudności finansowe, brak wykształcenia i pracy. Dlatego też zaleca się powołanie multidyscyplinarnego zespołu, który mógłby składać się z lekarza pierwszego kontaktu, pracownika socjalnego, osoby z podobnym problemem (peer support), nadzorującego sprawę, psychologa, dietetyka, trenera, specjalisty ds. uzależnień, psychiatry, edukatora diabetologicznego i pielęgniarki.
Podsumowanie
Oparte na badaniach naukowych, skuteczne modyfikacje stylu życia są wskazane dla osób z zaburzeniami psychicznymi jako uzupełnienie lub alternatywa leczenia. Silne dowody pokazują, że interwencje w obszarach takich jak odżywianie, ruch, sen, zarządzanie stresem i zaprzestanie stosowania używek, są skutecznymi i opłacalnymi terapiami, które poprawiają zdrowie psychiczne, fizyczne oraz jakość życia.
Punkty kluczowe
- problemy ze zdrowiem psychicznym są najczęstszą przyczyną wizyt pacjentów u lekarzy pierwszego kontaktu;
- u pacjentów z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi przewidywana długość życia jest o 10-20 lat krótsza w porównaniu z ogółem populacji;
- interwencje w zakresie stylu życia mogą obejmować szereg działań sprzyjających zdrowiu psychicznemu, które jednocześnie poprawiają ogólne parametry zdrowotne, przyczyniając się do wydłużenia oczekiwanej długości życia pacjentów z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi;
- coaching zdrowotny i lepsza ocena stylu życia mogą poprawić długoterminowe przestrzeganie zaleceń terapeutycznych;
- do kompleksowej poprawy wskaźników stylu życia pacjenta z zaburzeniami psychicznymi niezbędny jest multidyscyplinarny zespół
Serdecznie zachęcamy do zapoznania się z całością wydania Australian Journal of General Practice tutaj.
Przetłumaczyła:
Agata Pietruczuk – przewodnicząca SKN Medycyny Stylu Życia przy Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu. Nie może żyć bez kontaktu z naturą i porannej kawy. Uwielbia ciekawostki o świecie i kubańską salsę. W medycynie stylu życia pociąga ją holistyczne podejście do człowieka i zdrowia.
Redakcja wersji polskiej: lek. Piotr Długołęcki