Czy w czasach pandemii COVID-19 potrzebujemy Medycyny Stylu Życia bardziej niż kiedykolwiek? – pytaniem tym swój artykuł rozpoczął Dr Sam Manger – Prezes Australasian Society of Lifestyle Medicine. Poniżej tłumaczenie na język polski przygotowane przez Członka PTMSŻ – Leszka Majkę.
Wersja oryginalna artykułu dostępna jest tutaj.
Pandemia związana z wirusem SARS-CoV2 nie bez powodu wstrząsnęła całym światem. Wskaźnik śmiertelności z powodu COVID-19 to ok. 2-4% (dla porównania ten sam wskaźnik dla sezonowej grypy wynosi mniej niż 1%), a dla grupy wiekowej powyżej 80 r.ż. nawet 20%; osoby z chorobami towarzyszącymi są szczególnie zagrożeni (1,2). Wszyscy musimy stosować środki ostrożności, takie jak zachowanie właściwego dystansu, prawidłowe mycie rąk oraz szeroko pojęta ostrożność w kontaktach z innymi osobami, szczególnie dziećmi (przechodzącymi zakażenie bezobjawowo lub z lekkimi objawami), oraz osobami starszymi i chorymi cierpiącymi na inne dolegliwości.
W tej ogólnoświatowej dyskusji na temat podstawowych środków zaradczych, rola Medycyny Stylu Życia nie jest podkreślana zbyt często, choć należy ona do najważniejszych obszarów wymagających naszej uwagi. Są ku temu przynajmniej dwa powody. Po pierwsze, dowody naukowe jasno wskazują, że odpowiedni styl życia przekłada się na ogólną kondycję zdrowotną, szczególnie korzystnie wpływając na układ odpornościowy, krwionośny, wspierając kontrolę cukrzycy i funkcjonowanie układu oddechowego. Stąd, dbając o właściwy styl życia obniżamy ryzyko ciężkiego przebiegu zakażenia SARS-CoV-2. Po drugie, pandemia COVID-19 nie oznacza, że nagle zniknęły wszystkie inne choroby, które do tej pory stanowiły główne wyzwania dla naszego systemu ochrony zdrowia. System opieki medycznej nadal musi sobie z nimi radzić, jednak w czasach pandemii COVID-19 jego zasoby są znacznie uszczuplone. Tak więc, najlepsze, co możemy zrobić, to zadbać o naszą kondycję poprzez optymalny styl życia, redukując dodatkowe obciążenia dla systemu ochrony zdrowia. W ten sposób i tak ograniczone zasoby, będą mogły być wykorzystywane tam, gdzie są najbardziej potrzebne.
Papierosy i alkohol
Palenie papierosów jest od dawna uznawane za czynnik sprzyjający infekcjom. Obniża zdolność organizmu do walki z infekcjami, zaburzając proces usuwania zanieczyszczeń i funkcjonowanie komórek układu odpornościowego. Osłabiając nabłonek dolnych dróg oddechowych, powoduje również zwiększone ryzyko wystąpienia zespołu ciężkiej niewydolności oddechowej oraz spowalnia i utrudnia regenerację i powrót do zdrowia. Palenie tytoniu jest najistotniejszym czynnikiem zwiększającym ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19. Ryzyko śmierci w takim przypadku jest 14 razy większe niż w przypadku osoby zarażonej, która nie jest palaczem. Rzucenie palenia nigdy nie jest łatwym zadaniem, więc jeśli szukasz powodu, aby to zrobić, to chyba nie będzie lepszego niż COVID-19. Zrób to teraz!
W Australii osoby palące stanowią zaledwie 14% społeczeństwa (w Polsce odsetek ten wynosi ponad 21), jednak większość populacji dość regularnie spożywa alkohol. Istnieją dane wskazujące, że umiarkowane spożycie alkoholu niskoprocentowego (wino, piwo) przez zdrowe osoby dorosłe jedynie w niewielkim stopniu, bądź wcale nie wpływa negatywnie na funkcjonowanie układu odpornościowego. Niektóre badania wykazały nawet pozytywne efekty spożycia alkoholu w takiej ilości. Rekomendowany jest więc umiar – w postaci mniej niż 2 jednostek alkoholu na dzień. W przypadku wystąpienia jakichkolwiek objawów grypopodobnych, zalecana jest natomiast całkowita abstynencja.
Odżywianie
Nasz codzienny sposób odżywiania ma fundamentalne znaczenie dla naszego zdrowia, a czynniki dietetyczne stanowią główne czynniki ryzyka rozwoju otyłości, chorób układu krążenia czy cukrzycy typu 2. Typowa dieta „zachodnia” – bogata w cukry rafinowane, sól, białą mąkę, przetworzone mięso, tłuszcze zwierzęce, z dużą zawartością dodatków do żywności, jest jednocześnie uboga w takie składniki jak błonnik, witaminy, minerały i antyoksydanty. Sprzyja nadmiernemu spożyciu kalorii i rozwojowi otyłości, która upośledza funkcje układu odpornościowego. Taki sposób odżywiania prowadzi do obniżenia skuteczności działania układu odpornościowego w różnych mechanizmach, między innymi obniżając jego zdolność odpowiedzi na czynnik patogenny, częściowo spowodowany niższą ilością aktywnych białych krwinek.
Choć otyłość w Australii i Polsce (przyp. tł.) sama w sobie stanowi duży problem zdrowotny, paradoksalnie sprzyja też niedoborom pokarmowym związanych z niską zawartością pełnowartościowych produktów. Niedobory mikroskładników, w tym niezbędnych aminokwasów, kwasu foliowego, witamin A, B6, B12, C i E, miedzi, żelaza i selenu mogą upośledzać funkcje układu odpornościowego i prowadzić do większej podatności na czynniki infekcyjne. Spożywanie tych mikroelementów w zalecanych lub zwiększonych ilościach jest kluczowe dla wsparcia układu odpornościowego. Włączanie do diety większej ilości świeżych warzyw i owoców, orzechów, nasion, produktów pełnoziarnistych i być może chudego mięsa ryb i drobiu oraz minimalizowanie spożycia żywności wysokoprzetworzonej wydają się podstawowym zaleceniem. Taki rodzaj diety jest również korzystny dla naszej flory jelitowej, która wzmacnia działanie układu immunologicznego odpornościowego. Zagłębianie się w szczegóły dotyczące poszczególnych modeli żywieniowych czy właściwości przypisywanych tzw. superfoods wykracza poza zakres tego opracowania, jednak zrobimy mały wyjątek dla kiwi. Owoc ten zawiera witaminę C, karotenoidy, polifenole i błonnik, a wyniki kilku badań wskazują, że ich spożycie redukuje częstość występowania infekcji górnych dróg oddechowych, a w przypadku ich wystąpienia łagodzą przebieg.
Warto również zwrócić uwagę na rolę diety na przebieg astmy. Pacjenci w tej grupie znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka w obecnej sytuacji epidemiologicznej. Astmatycy stosujący się do typowo „zachodniego” (wyżej opisanego) modelu odżywiania są bardziej narażeni na występowanie zaostrzeń choroby – w tym powodowanych infekcjami wirusowymi niż astmatycy, których dieta zawiera większe ilości warzyw i owoców. W trakcie trzymiesięcznego badania, u astmatyków, którzy spożywali 7 porcji owoców i warzyw dziennie wskaźnik zaostrzeń choroby wynosił 20%, w porównaniu do 40% u osób będących na typowej „zachodniej” diecie, zawierającej średnio jedynie 3 porcje warzyw i owoców. Wyniki badania z randomizacją sugerują, że tak znacząca poprawa wskaźnika zaostrzeń możliwa jest już po zaledwie 14 dniach przestrzegania diety ze zwiększonym spożyciem warzyw i owoców.
Na koniec, warto wspomnieć bardzo interesujące (i jednocześnie zatrważające) badanie genetyczne z wykorzystaniem wirusów Coxsackie i grypy – dwóch zupełnie różnych patogenów. Wykazały one, że mutacje wzmacniające zdolność zakażania wirusów znacznie częściej występują w przypadku osób nieprawidłowo odżywionych, szczególnie w przypadku występowania niedoborów selenu i nadmiaru żelaza. Te wyniki wskazują, że prawidłowe odżywianie wykracza daleko poza indywidualne korzyści danej osoby, ale ma również znaczenie dla całej populacji, ograniczając możliwość rozprzestrzeniania się wirusów.
Aktywność fizyczna
Umiarkowana aktywność fizyczna, to jest na przykład 30 minut treningu z podwyższonym tętnem (ok.130 ud./min., przyp. tł.), pięć razy w tygodniu, w znaczący sposób podnosi odporność organizmu i obniża częstość infekcji górnych dróg oddechowych, a w przypadku ich wystąpienia, łagodzi przebieg. Znaczące efekty można dostrzec po trzech miesiącach regularnych ćwiczeń, jednak większa ilość krążących we krwi różnych typów komórek układu immunologicznego, utrzymuje się nawet do 3 godzin po każdej sesji treningowej. Co ważne, największe korzyści wynikające ze zwiększenia aktywności fizycznej obserwuje się u osób starszych i dotychczas prowadzących siedzący tryb życia. Siedzący tryb życia jest bowiem związany z procesem starzenia układu odpornościowego i większym ryzykiem infekcji u osób starszych.
Odkąd większość siłowni, basenów i innych popularnych miejsc treningowych została zamknięta, albo stała się potencjalnym miejscem rozprzestrzeniana się choroby, pandemia COVID-19 staje się doskonałą okazją do przeniesienia swojej aktywności na świeże powietrze, gdzie również łatwiej jest zachować ostrożność w kontaktach z innymi ludźmi. Pamiętajmy o wybieraniu miejsc, w których możliwe będzie zachowanie min. 2 m dystansu od innych osób, jest to istotne zwłaszcza w dużych miastach, gdzie od kilku tygodni obserwuje się duże zgromadzenia ludzi w parkach czy podmiejskich lasach (przyp. tłum.). Podczas gdy około 30% Australijczyków cierpi na niedobór witaminy D, wyjście na zewnątrz i wystawienie się na umiarkowane działanie promieni słonecznych daje więc dodatkowe korzyści. Zwiększony poziom wytwarzania przez organizm witaminy D przyczynia się do zmniejszenia ryzyka infekcji dróg oddechowych. Witamina D stymuluje również dzielenie się monocytów, oraz zwiększa wytwarzanie peptydów, które wzmacniają skuteczną walkę z wirusami. Co również ważne, wysoki poziom witaminy D jest związany z niższym poziomem klinicznych wykładników astmy, jej łagodniejszym przebiegiem i ryzykiem zaostrzeń.
Jeśli masz możliwość wyrwania się z miasta na parę godzin – tym lepiej! Może to przynieść dodatkowe korzyści dla Twojego układu odpornościowego. Seria badań przeprowadzonych w Japonii sprawdzała wpływ tzw. kąpieli leśnych, czyli shinrinyoku (ang. forest-bathing), badając grupę zdrowych ochotników płci żeńskiej i męskiej podczas wycieczek do lasu powtarzanych przez kilka dni. W pobranych próbkach krwi zaobserwowano zwiększoną liczbę oraz aktywność tzw. „naturalnych zabójców” – komórek NK odpowiedzialnych za eliminowanie patogenów. Efekt ten utrzymywał się przez kolejny miesiąc. Chociaż nie przeprowadzono podobnych badań oceniających wpływ krótszego kontaktu z naturą na funkcję układu immunologicznego, to jednak biorąc pod uwagę udokumentowany korzystny wpływ nawet krótkich ekspozycji na zdrowie psychiczne, warto rozważyć je szczególnie teraz – w czasach powszechnej izolacji z powodu pandemii.
Sen
Jeśli poświęcimy więcej czasu na aktywność fizyczną na świeżym powietrzu, zapewniając sobie także ekspozycję na naturalne światło dzienne, jest niemal pewne, że poprawi się również jakość naszego snu. Aktualnie ponad jedna trzecia populacji Australijczyków cierpi na niedobory w tym zakresie, co również może prowadzić do osłabienia układu odpornościowego, jego zdolności do regeneracji i zwalczania infekcji. Sen jest znanym czynnikiem wzmacniania odpowiedzi immunologicznej. Odpowiedź większości komórek układu odpornościowego jest najintensywniejsza właśnie w nocy. Zarówno niska jakość snu, jak i jego krótszy czas trwania prowadzą do odwrotnego efektu – osłabiają zdolność układu odpornościowego do odpowiedzi w przypadku kontaktu zarówno z bakteriami, jak i wirusami.
Stres (a właściwie jego redukcja)
Stres wydaje się być nieodłączną częścią nowoczesnego życia, dodatkowo jego poziom wrósł znacząco wraz z pojawieniem się COVID-19 (widać to po znikających zapasach puszkowanych warzyw, makaronów i papieru toaletowego na sklepowych półkach). Stres, działając przez różne hormony (m.in. kortyzol), negatywnie oddziaływuje na układ odpornościowy, wpływając między innymi na komórki NK („naturalni zabójcy”), namnażanie i skuteczność limfocytów czy wytwarzanie przeciwciał. Udokumentowano także, że stres zwiększa podatność na infekcje i ryzyko ich cięższego przebiegu, włączając w to wirusowe infekcje górnych dróg oddechowych, których wyższe ryzyko występowania koreluje z wyższym poziomem kortyzolu.
Wraz ze wzrostem krzywej zachorowań na COVID-19, wzrastał także czas spędzany na korzystaniu z mediów społecznościowych, którego ilość niemal poszybowała w górę, odkąd koronawirus zagościł w naszej zbiorowej świadomości. Udowodniono, że większa ilość czasu spędzana na aktywność w mediach społecznościowych związana jest z wyższym poziomem stresu i lęku, co może mieć negatywne konsekwencje dla układu odpornościowego. Śledzenie najnowszych informacji jest ważne, jednak w trosce o zdrowie, zarówno fizyczne, jak i psychiczne, zalecany jest umiar.
Mając świadomość tego, jak wzrost poziomu stresu wpływa na układ immunologiczny, wszelkie działania mające na celu jego redukcję są niezwykle istotne. Rozważyć można różne sposoby na oderwanie się od przytłaczającej rzeczywistości, w tym wprowadzenie regularnej praktyki medytacji. Liczne dowody wskazują na korzystny wpływ medytacji na zdrowie psychiczne. Istnieją również przesłanki sugerujące korzyści w zakresie funkcjonowania układu odpornościowego. Chociaż w tej kwestii brakuje jednoznacznych dowodów, warto pamiętać, że dla ogółu populacji nie odnotowano żadnych negatywnych skutków medytacji, a praktykujący są zdania, że daje więcej czasu niż go zajmuje. Z wyżej wymienionych powodów zachęcamy do spróbowania (przyp. tł.).
Wsparcie społeczne
Choć w czasach „izolacji społecznej” (social distancing) związanej z trwającą pandemią utrzymanie kontaktów z rodziną i przyjaciółmi może być utrudnione, pozostawanie w kontakcie za pomocą mediów elektronicznych jest jednym z ważnych czynników dla utrzymania naszego zdrowia psychicznego i fizycznego. Kontakty z innymi ludźmi korzystnie wpływają na nasz układ odpornościowy. Meta-analiza obejmująca 81 badań wskazała na silny związek pomiędzy dobrymi relacjami, a poprawą funkcjonowania układu immunologicznego. Dobre relacje interpersonalne były powiązane z silniejszą odpowiedzią przeciwciał w przypadku zastosowania szczepionki przeciw grypie. Wyniki badań eksperymentalnych wskazują również na to, że osoby o rozbudowanych sieciach kontaktów, były mniej skłonne do rozwoju infekcji i typowych objawów w reakcji na ekspozycję na rinowirusy (wirusy odpowiedzialne za ponad połowę „typowych” przeziębień, przyp. tłum.).
Zbudowanie trwałej, bliskiej relacji wymaga czasu (zwłaszcza w obecnych warunkach), dlatego tak ważne jest zadbanie o utrzymanie i pielęgnowanie już istniejących relacji z naszą rodziną i przyjaciółmi. W sytuacji trwającej izolacji społecznej warto w tym celu wykorzystać telefony czy wideo chaty.
Dla wielu z nas pandemia COVID-19 stała się wydarzeniem bezprecedensowym. Jako jednostki mamy swój udział w dalszym rozwoju sytuacji. Stosowanie się do wytycznych, przestrzeganie zasad higieny oraz zredukowanie liczby kontaktów bezpośrednich, pomoże spowolnić rozprzestrzenianie się choroby. Dbając o siebie, wprowadzając małe korzystne zmiany w naszym stylu życia, możemy wzmocnić nasz układ odpornościowy, a w przypadku infekcji – złagodzić jej przebieg i skrócić czas trwania. Jednostkowo i kolektywnie możemy spowolnić rozprzestrzenianie się COVID-19, zredukować obciążenie systemów opieki zdrowotnej i wyjść z tej pandemii silniejszymi, mądrzejszymi i bardziej zjednoczonymi niż kiedykolwiek wcześniej. To w tej chwili kluczowe zadania dla zdrowia i długowieczności – naszych własnych i naszego społeczeństwa, dzięki którym możemy być lepiej przygotowani do mierzenia się z podobnymi wyzwaniami w przyszłości.
Tłumaczenie: Leszek Majka
Redakcja: lek. Alicja Baska
Piśmiennictwo:
- Coronavirus Mortality Rate (COVID-19) – Worldometer. (2020). Retrieved 26 March 2020, from https://www.worldometers.info/coronavirus/coronavirus-death-rate/
- Onder, G., Rezza, G., & Brusaferro, S. (2020). Case-Fatality Rate and Characteristics of Patients Dying in Relation to COVID-19 in Italy. JAMA. doi: 10.1001/jama.2020.4683
- Liu, W., Tao, Z., Lei, W., Ming-Li, Y., Kui, L., & Ling, Z. et al. (2020). Analysis of factors associated with disease outcomes in hospitalized patients with 2019 novel coronavirus disease. Chinese Medical Journal, 1. doi: 10.1097/cm9.0000000000000775
- Romeo, J., Wärnberg, J., Nova, E., Díaz, L., Gómez-Martinez, S., & Marcos, A. (2007). Moderate alcohol consumption and the immune system: A review. British Journal Of Nutrition, 98(S1), S111-S115. doi: 10.1017/s0007114507838049
- Mozaffarian, D. (2016). Dietary and Policy Priorities for Cardiovascular Disease, Diabetes, and Obesity. Circulation, 133(2), 187-225. doi: 10.1161/circulationaha.115.018585
- Calder, P., & Kew, S. (2002). The immune system: a target for functional foods?. British Journal Of Nutrition, 88(S2), S165-S176. doi: 10.1079/bjn2002682
- Milner, J., & Beck, M. (2012). The impact of obesity on the immune response to infection. Proceedings Of The Nutrition Society, 71(2), 298-306. doi: 10.1017/s0029665112000158
- Nieman, D., Henson, D., Nehlsen-Cannarella, S., Ekkens, M., Utter, A., Butterworth, D., & Fagoaga, O. (1999). Influence of Obesity on Immune Function. Journal of the American Dietetic Association, 99(3), 294-299. Doi: 10.1016/S0002-8223(99)00077-2
- Sanchez, A., Reeser, J., Lau, H., Yahiku, P., Willard, R., & McMillan, P. et al. (1973). Role of sugars in human neutrophilic phagocytosis. The American Journal Of Clinical Nutrition, 26(11), 1180-1184. doi: 10.1093/ajcn/26.11.1180
- Calder, P., & Kew, S. (2002). The immune system: a target for functional foods?. British Journal Of Nutrition, 88(S2), S165-S176. doi: 10.1079/bjn2002682
- Wu, D., Lewis, E., Pae, M., & Meydani, S. (2019). Nutritional Modulation of Immune Function: Analysis of Evidence, Mechanisms, and Clinical Relevance. Frontiers In Immunology, 9. doi: 10.3389/fimmu.2018.03160
- Singh, R. K., Chang, H. W., Yan, D., Lee, K. M., Ucmak, D., Wong, K., Abrouk, M., Farahnik, B., Nakamura, M., Zhu, T. H., Bhutani, T., & Liao, W. (2017). Influence of diet on the gut microbiome and implications for human health. Journal of translational medicine, 15(1), 73. https://doi.org/10.1186/s12967-017-1175-y
- Kamada, N., Seo, S., Chen, G., & Núñez, G. (2013). Role of the gut microbiota in immunity and inflammatory disease. Nature Reviews Immunology, 13(5), 321-335. doi: 10.1038/nri3430
- Skinner, M., Bentley-Hewitt, K., Rosendale, D., Naoko, S., & Pernthaner, A. (2013). Effects of Kiwifruit on Innate and Adaptive Immunity and Symptoms of Upper Respiratory Tract Infections. Nutritional Benefits Of Kiwifruit, 301-320. doi: 10.1016/b978-0-12-394294-4.00017-1
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11405522
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22854412
- https://www.cell.com/trends/microbiology/fulltext/S0966-842X(04)00164-7?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS0966842X04001647%3Fshowall%3Dtrue
- https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1559827610392876
- https://www.cambridge.org/core/journals/proceedings-of-the-nutrition-society/article/physical-activity-immunity-and-infection/5DFC2F09C558BB192260B6F546584536
- https://link.springer.com/article/10.1007/s11882-009-0012-7
- Wu, D., Lewis, E., Pae, M., & Meydani, S. (2019). Nutritional Modulation of Immune Function: Analysis of Evidence, Mechanisms, and Clinical Relevance. Frontiers In Immunology, 9. doi: 10.3389/fimmu.2018.03160
- Devereux, G., Macdonald, H., & Hawrylowicz, C. (2009). Vitamin D and Asthma: Time for Intervention?. American Journal Of Respiratory And Critical Care Medicine, 179(9), 739-740. doi: 10.1164/rccm.200901-0145ed
- Devereux, G., Wilson, A., Avenell, A., McNeill, G., & Fraser, W. (2010). A case-control study of vitamin D status and asthma in adults. Allergy, 65(5), 666-667. doi: 10.1111/j.1398-9995.2009.02220.x
- Li, Q. (2009). Effect of forest bathing trips on human immune function. Environmental Health And Preventive Medicine, 15(1), 9-17. doi: 10.1007/s12199-008-0068-3
- Bratman, G., Hamilton, J., & Daily, G. (2012). The impacts of nature experience on human cognitive function and mental health. Annals Of The New York Academy Of Sciences, 1249(1), 118-136. doi: 10.1111/j.1749-6632.2011.06400.x
- Barton, J., & Pretty, J. (2010). What is the Best Dose of Nature and Green Exercise for Improving Mental Health? A Multi-Study Analysis. Environmental Science & Technology, 44(10), 3947-3955. doi: 10.1021/es903183r
- The University of Adelaide. (2016). Report to the Sleep Health Foundation 2016 Sleep Health Survey of Australian Adults. Adelaide. Retrieved from https://www.sleephealthfoundation.org.au/pdfs/surveys/SleepHealthFoundation-Survey.pdf
- Shearer W.T., Reuben J.M., Mullington J.M., et al: Soluble TNF-alpha receptor 1 and IL-6 plasma levels in humans subjected to the sleep deprivation model of spaceflight. J Allergy Clin Immunol 2001; 107: pp. 165-170
- Benca, R., & Quintans, J. (1997). Sleep and Host Defenses: A Review. Sleep, 20(11), 1027-1037. doi: 10.1093/sleep/20.11.1027
- Webster Marketon, J., & Glaser, R. (2008). Stress hormones and immune function. Cellular Immunology, 252(1-2), 16-26. doi: 10.1016/j.cellimm.2007.09.006
- Glaser, R., & Kiecolt-Glaser, J. (2005). Stress-induced immune dysfunction: implications for health. Nature Reviews Immunology, 5(3), 243-251. doi: 10.1038/nri1571
- Janicki-Deverts, D., Cohen, S., Turner, R. B., & Doyle, W. J. (2016). Basal salivary cortisol secretion and susceptibility to upper respiratory infection. Brain, behavior, and immunity, 53, 255–261. https://doi.org/10.1016/j.bbi.2016.01.013
- McAteer, O. (2020). Coronavirus sparks huge jump in social media use, study finds. Retrieved 23 March 2020, from https://www.campaignlive.com/article/coronavirus-sparks-huge-jump-social-media-use-study-finds/1677276
- Vannucci, A., Flannery, K., & Ohannessian, C. (2017). Social media use and anxiety in emerging adults. Journal Of Affective Disorders, 207, 163-166. doi: 10.1016/j.jad.2016.08.040
- Woods, H., & Scott, H. (2016). #Sleepyteens: Social media use in adolescence is associated with poor sleep quality, anxiety, depression and low self-esteem. Journal Of Adolescence, 51, 41-49. doi: 10.1016/j.adolescence.2016.05.008
- Douglas L. Noordsy, M.D. (2019). Lifestyle Psychiatry. https://ebooks.appi.org/epubreader/lifestyle-psychiatry
- Black, D., & Slavich, G. (2016). Mindfulness meditation and the immune system: a systematic review of randomized controlled trials. Annals Of The New York Academy Of Sciences, 1373(1), 13-24. doi: 10.1111/nyas.12998
- Uchino, B., Cacioppo, J., & Kiecolt-Glaser, J. (1996). The relationship between social support and physiological processes: A review with emphasis on underlying mechanisms and implications for health. Psychological Bulletin, 119(3), 488-531. doi: 10.1037/0033-2909.119.3.488
- Moynihan, J. A., Larson, M. R., Treanor, J., Duberstein, P. R., Power, A., Shore, B., & Ader, R. (2004). Psychosocial factors and the response to influenza vaccination in older adults. Psychosomatic Medicine, 66(6), 950-3.
- Pressman, S., Cohen, S., Miller, G., Barkin, A., Rabin, B., & Treanor, J. (2005). Loneliness, Social Network Size, and Immune Response to Influenza Vaccination in College Freshmen. Health Psychology, 24(3), 297-306. doi: 10.1037/0278-6133.24.3.297
- Cohen, S. (1997). Social ties and susceptibility to the common cold. JAMA: The Journal Of The American Medical Association, 277(24), 1940-1944. doi: 10.1001/jama.277.24.194
O autorze:
Leszek Majka – ciekawy świata miłośnik wiedzy, zwolennik zdrowego stylu życia. Student dietetyki, w trakcie pisania pracy magisterskiej. Triathlonista. W 2017 roku ukończył zawody na pełnym dystansie Ironman. Motto: „Tak długo jesteś młody, jak długo pragniesz się uczyć”.